“İşine Geldiği Gibi” Ne Demek?
Bir araştırmacı olarak dilin toplumsal bağlamda nasıl şekillendiğini izlerken, insanların kullandıkları kalıpların yalnızca iletişim araçları değil, aynı zamanda kültürel kodlar olduğunu fark ederim. Bu bağlamda, “işine geldiği gibi” ifadesi de sıradan gibi görünen bir deyim olsa da altında toplumsal tercihleri, çıkarları, normları ve bireysel karar mekanizmalarını barındırır. Bu yazıda, bu deyimin tarihsel arka planından başlayarak günümüzdeki akademik tartışmalarına kadar uzanan bir inceleme sunuyorum.
Tarihsel Arka Plan ve Dilsel Evrim
Öncelikle belirtmek gerekir ki, Türkçedeki deyimler dilimizin sözlü kültürünün bir parçasıdır; dildeki kalıplaşmış söz öbekleri, toplumun geçmiş deneyimlerini, değerlerini ve yaşam biçimlerini yansıtır. Türk Dil Kurumu’na göre “işine gelmek” deyimi, “çıkarına, amacına, düşüncesine uygun olmak” anlamına gelir. [1]
Bu anlam doğrultusunda “işine geldiği gibi” ifadesi, kişinin kendi çıkarı doğrultusunda hareket ettiğini, bağlamdan bağımsız olarak kendi lehine olanı seçtiğini ima eder.
Deyimlerin kökenine bakıldığında dilbilim çalışmalarında, sözü edilen kalıpların zamanla toplumda benimsenip, mekan kullanımlarının, sosyal pratiklerin içinden çıkıp kalıplaşmış söz öbeklerine dönüştüğü görülür. [2] Dolayısıyla “işine geldiği gibi” deyiminin çıkışında, bireyin kendi çıkarına göre hareket ettiği durumları anlatma ihtiyacı yatıyor olabilir; ancak spesifik bir tarihsel kaynağı bugün için kesin bilinmemektedir.
Günümüzde Anlamı ve Akademik Tartışmalar
Günümüzde bu ifadeye ilişkin akademik düzeyde yoğun bir tartışma olmasa da, dil ve sosyal psikoloji bağlamında çıkarcı davranış, bireyselcilik ve sosyal normlara uyumsuzluk temalarıyla ilişkilendirilebilir. Örneğin, bireyin “işine geldiği gibi” hareket etmesi, toplumsal normlarla çatışan bir davranış biçimi olarak değerlendirilebileceği gibi; alternatif olarak pragmatik ve esnek bir karar alma biçimi olarak da okunabilir.
Bu nedenle, dilsel düzeyde bakıldığında bu ifade, bireyin karar alma anında “kendi lehine olanı” seçme eğilimini, yani bir nevi kişisel menfaat odaklı yaklaşımı temsil eder. Toplumsal bağlamda ise bu yaklaşım, ortak normların, sosyal sorumlulukların ya da kolektif değerlerin göz ardı edilmesiyle bağlantılı olabilir. Dolayısıyla “işine geldiği gibi” ifadesi, hem bireysel pragmatizmi hem de toplumsal sorumluluk eksikliğini ima eden bir dilsel araçtır.
Bireysel Karar Verme ve Toplumsal Normlar
Bir kişi “işine geldiği gibi” davranıyor ifadesi kullanıldığında, genellikle şöyle bir durum söz konusudur: Birey, mevcut kuralları, toplumsal beklentileri ya da başka kişilerin çıkarlarını göz önüne almadan, kendi çıkarını önceliklendiriyor. Bu, bir yandan bireysel karar verme özgürlüğünün bir göstergesi olabilir; diğer yandan toplumsal bağlamda sorun teşkil edebilir çünkü ortaklaşa kabul edilen normlar zayıflayabilir.
Örneğin bir iş arkadaşının, takım çalışması gerektiren bir süreçte “işine geldiği gibi” hareket etmesi, grup dinamiklerini bozabilir; aynı biçimde bir toplumsal kural ya da etik ilke yerine kişisel çıkarını seçmesi, o topluluğun güven mekanizmalarını zedeleyebilir. Bu durumda, deyim aracılığıyla anlatılan, sadece bir kişinin kendi çıkarına göre hareket etmesi değil, bu hareketin sonuçlarının toplumsal düzeyde de hissedilebilir olduğudur.
Kültürel Pratikler ve İfade Tarzı
Türkiye’de ve Türkçede yaygın kullanılan “işine geldiği gibi” ifadesi, gündelik konuşmada esneklik, çıkar gözetme veya sorumsuzluk biçiminde algılanabilir. Örneğin: “Onunla çalışıyor çünkü işine geldiği gibi davranıyor.” Burada vurgu, karşıdakinin kendi durumunu ve çıkarını gözeterek hareket etmesi üzerinedir. Sosyal medya ve forumlarda da bu ifade, genellikle “kendi çıkarını düşünen”, “başka dönemlerde farklı davranan” kişiler için kullanılır. [3]
Kültürel pratikler açısından bakıldığında, bu ifade bir eleştiri biçimi olarak da işlev görür. Çünkü toplumsal bağlamın bir üyesi olarak bireylerin belli bir uyum içinde olması beklendiğinde, “işine geldiği gibi” davranmak bu uyumu bozmak anlamına gelir. Böylece deyim yalnızca bir davranışı tarif etmekle kalmaz, o davranışın normativ etkisini de açığa çıkarır.
Sonuç ve Okuyucuya Davet
Sonuç olarak, “işine geldiği gibi” ifadesi, basit bir deyim olarak görünse de bireysel çıkar, sosyal sorumluluk ve toplumsal normlar arasındaki gerilimi dile getirir. Deyimin içine girdiğimizde, bireysel karar mekanizmalarının toplumsal yapılarla nasıl çarpıştığını, çıkar odaklı davranışların güven, dayanışma ve normatif bağlar üzerinde nasıl etkiler yaratabileceğini görebiliriz.
Bu bağlamda sizlere bir davetim var: Günlük yaşantınızda kendinizi ya da çevrenizdekileri gözlemleyin: Bir kişi “işine geldiği gibi” hareket ettiğinde nasıl algılanıyor? Bu davranış, bireysel özgürlüğün bir ifadesi mi yoksa toplumsal bağları zayıflatan bir unsur mu? Sizce bu deyim, toplumsal ilişkiler açısından ne kadar eleştiriye açık? Yorumlarınızla paylaşabilirsiniz — zira dil, bizi yalnızca ifade ettiklerimizle değil, seçimlerimizle de tanımlar.
—
Sources:
[1]: https://www.mynet.com/isine-gelmek-ne-demek-isine-gelmek-tdk-sozluk-anlami-nedir-170100027134?utm_source=chatgpt.com “İşine gelmek ne demek? İşine gelmek TDK sözlük anlamı nedir?”
[2]: https://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/ahmetturansinandeyimkavrami.pdf?utm_source=chatgpt.com “Deyim Kavram Üzerine Notlar-I – cu.edu.tr”
[3]: https://www.uludagsozluk.com/k/i%C5%9Fine-geldi%C4%9Fi-gibi-davranmak/?utm_source=chatgpt.com “işine geldiği gibi davranmak – uludağ sözlük”